Аналитичка оценка на извештаите на Европската комисија за 2025 година
Најновите извештаи на Европската комисија за напредокот на земјите од Западен Балкан во процесот на приближување кон Европската Унија во 2025 година ја нагласуваат енергетската трансформација како еден од клучните индикатори на институционална зрелост и економска одржливост. Според податоците во извешатаите, Република Македонија се позиционира како регионален лидер во областа на енергетската транзиција, со високо ниво на усогласеност со европското законодавство и стабилен напредок во спроведувањето на реформите. Црна Гора ја следи со солидна институционална рамка, додека Албанија, иако доминира по удел на обновливи извори, останува структурно ранлива. Србија, пак, покажува минимален напредок и задржува висока зависност од јаглен.
Македонија: Консолидирана институционална рамка и водечка позиција во регионалната транзиција
Според Европската комисија, Македонија е најподготвена земја од Западен Балкан за интеграција во европскиот енергетски пазар. Основните причини за оваа оценка лежат во три меѓусебно поврзани фактори: стабилната институционална структура, независната регулаторна рамка и стратешката ориентација кон зелена транзиција.
Формирањето на Министерството за енергетика, рударство и минерални ресурси се оценува како суштински чекор кон подобра координација меѓу институциите, инвеститорите и регулаторните тела. Европската комисија ја квалификува оваа институционална промена како „значаен напредок кон поголема транспарентност и ефикасност“.
Усвојувањето на новиот Закон за енергетика и донесувањето на Енергетската развојна стратегија 2024–2040 создаваат кохерентна нормативна и стратешка рамка. Овие документи овозможуваат целосна хармонизација со европското енергетско право (acquis communautaire), промовираат пазарна либерализација и поттикнуваат приватни инвестиции во обновливи извори.
Резултатите се видливи: Македонија бележи најбрз раст на соларни и ветерни капацитети во регионот, особено преку проектите во Штип, Неготино и Осломеј, како и преку новите интерконекции со Грција и Албанија, кои ја приближуваат земјата до интегрираниот енергетски пазар на ЕУ.
Македонија е единствената земја во регионот што бележи конзистентен напредок во сите клучни сегменти од обновливи извори, либерализација на пазарот, енергетска ефикасност па се до усогласеност со европското законодавство.
И покрај позитивните трендови, Комисијата предупредува дека имплементацијата на дел од проектите се одвива побавно од предвиденото, а зависноста од увоз на електрична енергија во периоди на висока побарувачка претставува структурна слабост.
Црна Гора: Силна регулатива, но ограничена реализација
Црна Гора зазема второ место во регионот, благодарение на добро разработена законска рамка и политичка посветеност на усогласување со европските стандарди. Во 2025 година, земјата усвои нов Закон за енергетика и Закон за сигурност на снабдувањето со нафта, поставувајќи амбициозни цели за енергетска ефикасност.
Сепак, Европската комисија констатира дека практичната реализација заостанува зад нормативните реформи. Финализирањето на Националниот енергетски и климатски план (NECP) е во тек, но имплементацијата на проектите, особено во секторот на обновливите извори се движи поспоро од очекуваното.
И покрај тоа, Црна Гора задржува високо ниво на усогласеност со европската декарбонизациска агенда, при што ветерните паркови во Крново и Можура остануваат централни столбови на нејзината зелена економија.
Албанија: Хидро-доминација со системски ризици
Албанија останува нај „зелениот“ производител во регионот, со околу 95% електрична енергија од хидроцентрали. Овој монопроизводствен модел ѝ овозможува ниско ниво на јаглеродни емисии, но ја изложува на висока климатска ранливост. Секоја сушна година предизвикува зголемен увоз и финансиски нестабилности.
Европската комисија го поздравува напредокот во либерализацијата на пазарот и стабилното функционирање на регулаторното тело ERE, но препорачува засилена диверзификација на изворите и инвестиции во соларна и ветерна енергија. Во спротивно, системската зависност од хидроенергија може да прерасне во структурна слабост на енергетскиот сектор.
Србија: Континуирана зависност од јаглен и институционална инерција
Србија, според извештајот, покажува „ограничен напредок“ во енергетската транзиција. Над 60% од електричната енергија потекнува од лигнит, а државните компании (ЕПС и Србијагас) остануваат под силно политичко влијание и ограничена транспарентност.
Иако се одржани неколку аукции за ветерни и соларни капацитети, реформите во насока на либерализација и раздвојување на државните компании се спроведуваат бавно. Субвенциите за јаглен, отпорот на локално ниво и задоцнетите инвестиции го ограничуваат потенцијалот за вистинска транзиција.
Компаративна проценка и регионален контекст
Европската комисија нагласува дека земјите од Западен Балкан имаат заеднички цели, но различна динамика на спроведување. Македонија и Црна Гора се идентификувани како најусогласени со европските стандарди, Албанија како „зелена, но структурно ранлива“, а Србија како „јаглеродно зависна и институционално неподготвена“.
| Земја | Удел на обновливи извори | Напредок во реформите | Усогласеност со ЕУ | Главен предизвик |
|---|---|---|---|---|
| Македонија | ~30% | Конзистентен и стабилен | Напредно | Имплементација |
| Црна Гора | ~45% | Силен законски основ | Напредно | Ефикасност и инфраструктура |
| Албанија | ~95% (хидро) | Либерализација во тек | Напредно | Диверзификација и отпорност на суши |
| Србија | ~25% | Минимален | Делумен | Зависност од јаглен и политички отпор |
Политичка димензија на енергетската реформа
Енергетската реформа, според Европската унија, претставува индикатор не само за климатска посветеност, туку и за институционална зрелост и европска интегративност. Земјите што демонстрираат транспарентност, независна регулатива и ефективна примена на зелените политики, се перципираат како најподготвени за членство.
Како што забележува еден европски дипломат: „Македонија покажува дека и мала земја може да напредува брзо кога постои политичка волја; Србија, пак, илустрира што се случува кога таа волја недостасува.“
| Област | Македонија | Црна Гора | Албанија | Србија |
|---|---|---|---|---|
| Регулаторна независност | Најдобра | Добра | Ограничена | Слаба |
| Стратегија и законска рамка | Најусогласена | Добра | Делумна | Слаба |
| Инвестиции во нови извори (солар/ветер) | Најбрз раст | Среден | Ограничен | Многу слаб |
| Регионална поврзаност и интеграција со ЕУ пазар | Најнапредна | Добра | Умерена | Слаба |
| Политичка волја и конзистентност | Највисока | Средна | Умерена | Ниска |
| Енергетска ефикасност и имплементација | Добра | Умерена | Слаба | Многу слаба |
Гасот како фактор во регионалната енергетска трансформација
Гасната политика и инфраструктурата претставуваат критичен компонент за сигурноста на снабдувањето и за диверзификацијата на енергетските извори во Западен Балкан. Во извештаите на Европската комисија за 2025 година, гасот се третира како независен, но поврзан фактор со електроенергетската транзиција, тоа е алатка за краткорочна декарбонизација и мост кон целосна интеграција на пазарот на ЕУ, но и извор на геополитички и инфраструктурни ризици.
Македонија
Македонија е оценета како најусогласена земја во регионот со европските политики за гас и енергетска безбедност во смисла на стратешка ориентација кон диверзификација на снабдувањето. Клучните предности се: политичка посветеност на интерконекции (со Бугарија и Грција), приоритет за пристап до терминали за ЛНГ (проектно поврзување со Александрополис) и мерки за намалување на зависноста од еден снабдувач. Сепак, Комисијата нагласува дека домашната гасна мрежа е технички ограничена и дека Македонија нема сопствени капацитети за подземно складирање, што ја прави ранлива во случај на нарушување на снабдувањето. Ова значи дека, иако политички и нормативно земјата напредува, оперативната и инфраструктурна подготвеност останува делумно недоволна.
Албанија
Албанија поседува силна транзитна геостратешка позиција (преку транзитот на TAP — Trans-Adriatic Pipeline), но внатрешната употреба и распределна мрежа се слабо развиени. Европската комисија ја оценува Албанија како земја со инфраструктурен потенцијал за транзитни приходи и регионална улога, но ја повикува да инвестира во дистрибутивна инфраструктура доколку сака транзитниот статус да прерасне во домашна енергетска корист.
Србија
Србија има најразвиена техничка гасна мрежа во регионот и одредени складишни капацитети, но е високо зависна од рускиот гас (главно преку „Балкански тек“/Гаспром). Иако постојат интерконекции со соседни пазари, тие сè уште не обезбедуваат реална диверзификација. Комисијата предупредува дека оваа зависност создава геополитички ризик и отежнува транспарентно управување со државните енергетски компании.
Црна Гора
Црна Гора во моментот нема развиена гасна инфраструктура и останува целосно зависна од електрична енергија и нафта за потребите на енергетскиот сектор. Планираниот Јадранско-јонски гасовод (IAP) е во рана фаза и без обезбедено финансирање, што значи дека гасната опција за земјата останува повеќе стратешка перспектива отколку непосредна реалност.
Компаративна матрица — гасна димензија
| Земја | Гасна инфраструктура | Интерконекции | Главен снабдувач | Диверзификација | Клучен ризик |
|---|---|---|---|---|---|
| Македонија | Мала но растечка мрежа | Бугарија (активна), Грција (проекти) | Русија (историски) | Да (проекти за ЛНГ/Јужен коридор) | Ограничено складирање |
| Албанија | Транзитна линија (TAP) но слабо развиена внатрешна мрежа | TAP транзит | Азербејџан (TAP) | Делумна | Непроцесирана домашна употреба |
| Србија | Најразвиена регионална мрежа | Бугарија, Унгарија | Русија (Гаспром) | Не (монополски модел) | Геополитичка изложеност |
| Црна Гора | Не постои развиена мрежа | Нема (IAP проект) | – | Не | Целосна зависност од увоз/електрични извори |
Импликации за регионалната транзиција и политиките на ЕУ
Гасот во краток и среден рок може да служи како механизм за намалување на јаглеродните емисии и како средство за енергетска стабилност, но само доколку е придружен со проактивна инфраструктурна диверзификација и транспарентно управување. За земјите како Македонија и Албанија, стратешките интерконекции и пристапот до ЛНГ-точки ја подобруваат позицијата, додека за Србија постои реален геополитички и финансиски ризик ако не се намали зависноста од еден снабдувач. Црна Гора, пак, треба да вложи во планирање и привлекување финансии за инфраструктурни проекти ако сака да искористи гас како дополнителен ресурс во енергетската транзиција.
Во целост, извештаите на ЕК за 2025 ја потврдуваат мултидимензионалната природа на енергетската транзиција во Западен Балкан: електричниот сектор, гасната инфраструктура и институционалните реформи се меѓусебно поврзани и секоја од нив влијае на вкупната подготвеност за интеграција во единствениот енергетски пазар на ЕУ. Македонија се издвојува не само по напредокот во обновливите извори и институционализацијата, туку и по стратешките напори за гасна диверзификација. Албанија има уникатна транзитна позиција но е ранлива поради доминацијата на хидроенергијата и слабата дистрибутивна мрежа. Србија останува најранлива поради јагленската зависност и геополитичката изложеност на гасниот пазар, додека Црна Гора има нормативни основи, но недостасува гасна инфраструктура која би ја трансформирала нејзината енергетска безбедност.
Енергетика 24
