Европската унија влегува во период на интензивна трансформација на електроенергетскиот систем, но и покрај големите напори за декарбонизација и модернизација, низа системски слабости продолжуваат да го загрозуваат сигурното снабдување. Најновиот мониторинг-извештај на Агенцијата за соработка на енергетските регулатори – АСЕР, објавен на 20 ноември 2025 година, на 43 страници детално ги анализира состојбите во електроенергетските систем оператори (ЕСО) и покажува драматични разлики меѓу државите-членки, недоволна координација и растечки трошоци за обиди за стабилизација на мрежата.
Според документот, сигурноста на снабдувањето со електрична енергија останува клучен столб на енергетската политика на ЕУ и директно е поврзана со економската конкурентност на Унијата. Но податоците покажуваат дека механизмите што треба да ја гарантираат оваа сигурност се сè уште далеку од оптимални.
Повеќе пари, малку резултати: трошоците за капацитетни механизми се удвојуваат
АСЕР констатира дека трошоците за капацитетни механизми, системи со кои државите плаќаат резервна моќност за да избегнат прекини, драматично растат. Од 2020 до 2024, вкупните трошоци достигнале 6,5 милијарди евра, двојно повеќе од пред само четири години. Во паралела, бројот на земји што користат вакви механизми останува ист, што упатува дека растот не произлегува од проширување, туку од неефикасност и ценовни скокови.
Особено алармира фактот што цените што се постигнуваат на аукциите за капацитетна моќност се разликуваат и до десет пати меѓу земјите-членки. Ирска, на пример, достигнува рекордни 150.000 евра за мегават на аукциите, додека во Франција цената во некои години паѓа дури на нула. Таквите разлики, според АСЕР, укажуваат на нецелосна конкуренција, лошо пресметани потреби или неусогласени правила меѓу земјите.
Доминантен гас, бавен напредок во почисти технологии
Иако ЕУ агресивно се движи кон декарбонизација, само околу 29% од средствата во капацитетните механизми одат за нискоемисиони технологии. Повеќето пари и понатаму одат за гасни електрани, а во некои држави – како Полска и Германија – и за јаглен, преку различни „резервни“ шеми што се користат како дополнителна сигурносна мрежа.
Во Полска, каде капацитетниот механизам покрива речиси 80% од пик-побарувачката, повеќе од 14 GW јаглен продолжуваат да добиваат значајна финансиска поддршка. Новото регулаторно изземање од ЕУ-лимитите за CO₂ дополнително го продолжува животниот век на високоемисионите електрани.
АСЕР предупредува дека ова го забавува енергетскиот премин и ја изложува Европа на поголема зависност од глобалниот ЛНГ пазар, кој е нестабилен и чувствителен на геополитички влијанија.
Прекините на струја – не поради недостиг од енергија, туку поради екстремни временски појави
Иако ЕУ има висок степен на поврзаност меѓу електроенергетските системи, што овозможува размена и стабилизација во критични моменти, прекините сè уште се реалност.
Просечното време на прекин во 2024 година останало релативно ниско – 1 час и 45 минути, а ниту еден голем прекин не бил резултат на недостиг од ресурси. Наместо тоа, причините се поврзани со екстремни временски услови, поплави, топлотни бранови и локални технички дефекти.
Најголемите инциденти во 2025 година, како 10-часовниот „пиринејски блек-аут“ и четиричасовниот прекин во Прага, сè уште се под истрага.
АСЕР алармира: недоволна координација и длабоки регионални разлики
Еден од најзагрижувачките делови од извештајот е анализата на подготвеноста за кризни ситуации.
Само 10% од државите имаат координирани регионални мерки со соседите за справување со евентуална енергетска криза. Иако 95% од земјите имаат некаков механизам за размена на информации, конкретни заеднички мерки, како активирање на ненадоместливи резерви или планирани тестови, речиси и да не постојат.
АСЕР препорачува стандардирани шаблони, заеднички симулации и многу поцврста соработка меѓу државите.
Флексибилноста – нов играч, но со ограничувања
Истовремено, во последните две години нагло се зголемува бројот на мерки за флексибилност, чија цел е подобро интегрирање на обновливите извори и одржување на баланс во мрежата.
Во 2024 година, 15 земји имаа активни мерки за флексибилност, што значително ја менува сликата на европските пазари. Најголем дел од средствата, околу 42% се насочени кон големи батериски системи за складирање. Но АСЕР предупредува дека батериите најчесто обезбедуваат краткорочна флексибилност (2–4 часа), додека недостатокот на подолготрајно складирање останува сериозен предизвик, особено како што расте бројот на долги часови на недостапност, предвидени за 2030-та.
Клучно откритие: ЕУ би можела да заштеди до 70% капацитет доколку земјите планираат заедно
Еден од најважните заклучоци од студиите што ги цитира АСЕР е дека ако државите ја пресметуваат потребната резервна моќност во координација, наместо секоја земја сама за себе, обемот на потребните капацитети би се намалил и до 70%.
Во превод, државите денес плаќаат повеќе отколку што е неопходно, затоа што не ги земаат предвид ресурсите на соседите.
Препораките на АСЕР: повеќе транспарентност, поголема регионална соработка и приоритет за чисти технологии
Извештајот завршува со четири јасни пораки до земјите-членки:
- Да ги исчистат капацитетните механизми, со отворање поголем простор за складирање и одговор на побарувачката.
- Да ги направат поефикасни, преку редизајн на аукциите и подобра методологија за максимален увозен капацитет.
- Да се избегне преклопување меѓу мерките за флексибилност и капацитет, кое води до неефикасно трошење пари.
- Да се зајакне регионалната соработка, особено во делот на подготвеност за кризи.
Анализираниот извештај покажува дека Европа се движи во вистинска насока, но со недоволно темпо и со значајни структурни слабости. Пораката на АСЕР е јасна: за да биде енергетски безбедна и зелена, Унијата мора да биде координирана, транспарентна и стратешки фокусирана кон технологии што обезбедуваат долгорочна сигурност, а не само краткорочни решенија.
Извор: Acer.europa.eu
