Економиите на Западен Балкан се наоѓаат пред историски предизвик – целосна трансформација на енергетскиот сектор со цел да се постигне климатска неутралност до 2050 година. Новиот извештај на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), насловен како: „Цени и субвенции за енергија на Западен Балкан“ предупредува дека сегашните политики, кои одржуваат ниски цени на електричната енергија преку големи државни субвенции, ја успоруваат транзицијата, создаваат фискален товар и ги поткопуваат пазарните механизми.
„Субвенциите и регулираните цени во моментов не само што го оптоваруваат буџетот, туку и создаваат неефикасности, обезбедувајќи значителни придобивки за домаќинствата со високи приходи, наместо за оние на кои им се најпотребни,“ стои во извештајот.
Меѓу 2018 и 2023 година, земјите од регионот издвоиле 5,8 милијарди евра во директна поддршка на енергетскиот сектор, најмногу за фосилни горива – одржувајќи цени значително пониски од европскиот просек. Дополнително, преку регулирани цени и државна сопственост, потрошувачите добиле придобивки вредни 19,1 милијарди евра во однос на пазарната цена.
Ако сегашните мерки продолжат, до 2030 година владите би потрошиле уште 4,2 милијарди евра за директни субвенции и би обезбедиле 14 милијарди евра во индиректни придобивки преку ниски цени. „Овие средства можат да бидат искористени за инвестиции во обновливи извори, модернизација на мрежата и таргетирани програми за социјална заштита, наместо за одржување на неефикасни и скапи системи,“ препорачува ОЕЦД.
Препораките за Македонија
Производството на електрична енергија во Македонија останува силно зависно од јаглен и природен гас, со зголемена увозна зависност, што ја прави земјата особено ранлива на глобални ценовни шокови. Сепак, земјата е прва во регионот која го усвои Националниот енергетски и климатски план (НЕКП).
„Македонија може да ја искористи својата водечка позиција со спроведување на реформи кои ќе привлечат нови инвестиции, ќе поттикнат ефикасност и ќе обезбедат правична транзиција за сите граѓани,“ се наведува во документот.
За Македонија, ОЕЦД предлага пет приоритетни чекори:
- „Зајакнување на стратешката и регулаторната рамка за привлекување на нови инвестиции, особено во обновливи извори на енергија.“
- „Постепено усогласување на цените на електричната енергија со пазарните нивоа за да се стимулира ефикасноста и конкуренцијата.“
- „Поддршка за домаќинствата во енергетска сиромаштија преку прецизни и таргетирани програми, наместо универзални субвенции.“
- „Поттикнување на обновливите извори и активно вклучување на граѓаните во транзицијата, вклучително и преку децентрализирано производство на енергија.“
- „Развивање на квалификувана работна сила за нискојаглеродна економија преку обуки и преквалификации.“
„Правичната енергетска транзиција ќе зависи од способноста на владата да ја комбинира либерализацијата на цените со ефективна социјална заштита и поддршка за најранливите групи,“ заклучува извештајот.
| Држава | Стратегиска и регулаторна усогласеност | Зависност од фосилни горива | Енергетски субвенции | Употреба на обновлива енергија | Енергетска сиромаштија | Значителен напредок |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Македонија | Висока – Прва НЕКП во регионот, напредок во усогласување со ЕУ | Висока (јаглен и гас) | Високи | Умерена, во пораст | Висока | Лидер во политичко планирање |
| Албанија | Средна – напредок во усогласување со ЕУ | Ниска (главно хидро) | Високи – проблеми со регулирани цени | Висока (доминација на хидро) | Висока | Силен хидро-потенцијал |
| БиХ | Ниска – фрагментиран пазар | Многу висока (јаглен) | Високи | Ниска | Висока | Потребно е обединување на пазарот |
| Косово | Ниска – ограничен регулаторен напредок | Многу висока (јаглен) | Високи | Многу ниска | Висока | Голема зависност од лигнит |
| Црна Гора | Средна – делумен напредок кон ЕУ | Умерена (јаглен и увоз) | Средно-високи | Во пораст | Висока | Проширување на обновливи извори |
| Србија | Средна – делумен напредок кон ЕУ | Многу висока (јаглен) | Високи | Ниска-умерена | Висока | Инвестиции во гасна инфраструктура |
Извор: ОЕЦД
