Иако поимот „енергетска транзиција“ со децении се користи како клучна рамка за политиките поврзани со климата и одржливиот развој, сè поголем број научници и аналитичари предупредуваат дека реалноста не го следи овој наратив. Наместо замена на старите извори на енергија со нови, историјата и актуелните податоци покажуваат континуирано „натрупување“ на енергетски извори, со постојан раст на вкупната потрошувачка.
Корените на овој наратив датираат од 1977 година, кога тогашниот американски претседател Џими Картер во телевизиско обраќање од Овалната канцеларија зборуваше за трета голема енергетска промена, по преминот од дрво кон јаглен и од јаглен кон нафта. Целта, според Картер, беше намалување на зависноста на САД од нестабилни извори на нафта и гас, од економски, а не од еколошки причини. Иако неговата логика не беше климатска, токму тој го популаризираше концептот на „енергетска транзиција“, кој подоцна стана централен во борбата против климатските промени.
Францускиот академик и историчар на науката Жан–Батист Фресоз, сепак, тврди дека овој концепт е суштински погрешен. Во својата книга More and More and More, тој посочува дека ниту јагленот го заменил дрвото, ниту пак нафтата го истиснала јагленот. Напротив, со појавата на секој нов извор, потрошувачката на постојните продолжила да расте. Како илустрација, Фресоз наведува дека Европа денес согорува трипати повеќе дрво отколку на почетокот на 20 век, и покрај индустрискиот развој и ширењето на модерните енергетски технологии.
Овој историски образец е видлив и денес. Иако производството на обновлива енергија бележи значителен раст, глобалната потрошувачка на фосилни горива и емисиите на јаглерод диоксид продолжуваат да се зголемуваат. „Концептот на енергетска транзиција нè спречува трезвено да размислуваме за климатските промени“, предупредува Фресоз, додавајќи дека транзиција во која фосилните горива се намалуваат само релативно, но не и во апсолутни количини, не може да го реши проблемот.
Најновиот годишен извештај на Меѓународната агенција за енергија (IEA) за јагленот дополнително го потврдува овој заклучок. Според проценките на агенцијата, глобалната побарувачка за јаглен годинава ќе порасне за 0,5 отсто и ќе достигне нов историски рекорд од 8,85 милијарди тони. Ова е особено значајно ако се има предвид дека јагленот е најголемиот поединечен извор на емисии на стакленички гасови меѓу фосилните горива.
Овие бројки се во остар контраст со прогнозите од пред неколку години. Во 2020 година, за време на пандемијата на ковид-19 и во услови на зголемена политичка реторика за климатска акција, IEA предвидуваше дека побарувачката за јаглен ќе падне на околу 7,4 милијарди тони до оваа година. Според аналитичарите, тогашните проценки премногу се потпирале на најавите на Кина за постепено напуштање на јагленот. Во реалноста, Кина останува убедливо најголемиот светски потрошувач, додека Индија и Индонезија, богати со јаглен, и понатаму интензивно го користат овој енергенс за поддршка на брзата експанзија на електроенергетските капацитети.
Дополнителен удар врз очекуваниот пад на јагленот беше руската инвазија врз Украина, која предизвика сериозни нарушувања на пазарите на нафта и гас и индиректно му даде нов поттик на јагленскиот сектор. Сепак, IEA забележува дека растот на побарувачката за јаглен постепено забавува и дека годинашниот пораст е најслаб од 2020 година наваму. Агенцијата наведува и дека производството на електрична енергија од јаглен во Кина благо опаднало, иако вкупната потрошувачка на електрична енергија во земјата пораснала за околу 5 отсто, благодарение на силниот раст на обновливите извори.
И покрај тоа, IEA сè уште очекува глобалната потрошувачка на јаглен да почне да опаѓа во долгорочен период пред крајот на оваа деценија – развој што би бил историски преседан. Според Фресоз, низ целата модерна историја, технолошкиот напредок не доведувал до елиминација на старите енергетски извори, туку до нивна зголемена употреба. Затоа, тој смета дека климатската криза не бара нова енергетска транзиција, туку „доброволна и масовна енергетска ампутација“, односно директно и брзо намалување на употребата на фосилните горива.
Оваа теза отвори поширока дебата меѓу енергетските експерти. Влијателниот аналитичар Даниел Јергин тврди дека светот не се движи кон транзиција, туку кон „енергетско додавање“, при што обновливите извори се надоврзуваат на постојната инфраструктура, а нафтата и гасот ќе останат клучни уште со децении. Наспроти тоа, Мајкл Либрајх, основач на New Energy Finance (денес BloombergNEF), смета дека ваквата слика е типична за раната фаза на една транзиција. Според него, клучно е што чистата енергија расте побрзо од вкупната побарувачка за енергија, што со текот на времето неизбежно ќе доведе до пад на фосилните горива.
Долгорочните сценарија на IEA ја отсликуваат оваа неизвесност. Во сценариото за нето-нула емисии, усогласено со целите на Парискиот договор, побарувачката за сите фосилни горива нагло опаѓа во блиска иднина. Во умерено сценарио, нафтата и гасот го достигнуваат својот врв околу 2030–2035 година и потоа опаѓаат бавно. Во сценариото на „тековни политики“, без нови климатски мерки, потрошувачката на нафта и гас продолжува да расте до 2050 година.
Заклучокот е дека енергетската транзиција не може да се земе здраво за готово – и можеби, во суштинска смисла, сè уште не ни започнала. Вистинската замена на фосилните горива со чисти извори би претставувала нешто невидено во модерната историја. Тоа не значи дека е невозможна, но јасно укажува на размерите и тежината на предизвикот што стои пред светот.
Извор: Financial Times
