Белград. 27 јуни 2025 — САД четврти пат по ред ја одложија примената на санкциите кон Нафтената индустрија на Србија (НИС), овозможувајќи дополнителни 30 дена за пронаоѓање одржливо решение во сенка на геополитичките тензии што произлегуваат од руската инвазија врз Украина.
Американскиот Секретаријат за финансии ги најави овие санкции уште во јануари 2024 година, како дел од пошироките мерки против руските енергетски компании „Сургутњефтегаз“ и „Гаспром њефт“, со цел да се намалат приходите на Москва кои се користат за финансирање на војната. Примената првично беше планирана за 27 февруари, но оттогаш е одложена четири пати — последно по барање на Владата на Србија, која на 24 март испрати официјално писмо до американската администрација во поддршка на НИС.
Комплексна сопственичка структура и геополитички шах 
„Гаспром њефт“, кој е под санкции од 2022 година, поседува околу 56% од НИС, додека државата Србија контролира околу 30%. Преостанатиот дел припаѓа на други, најчесто домашни, акционери. Во февруари, според податоците од Белградската берза, „Гаспром њефт“ го намали својот удел на 44,85%, додека мајката компанија „Гаспром“ го зголеми својот на 11,30%, со што се обидува да избегне директен удар од санкциите.
Иако владините претставници го поздравија новото одложување, неизвесноста останува. „Ова е добра вест за Србија – тоа значи дека рафинеријата во Панчево ќе продолжи со работа и дека нема да има недостиг од енергенси“, изјави министерката за енергетика Дубравка Ѓедовиќ Хандановиќ.
Санкции со потенцијално сериозни последици
Непосредна грижа за Србија останува статусот на Јадранскиот нафтовод (ЈАНАФ), преку кој пристигнува најголемиот дел од нафтата во земјата. Хрватската страна, иако профитира од соработката со НИС, навестува дека нема да го загрози сопствениот легитимитет и партнерства со САД и ЕУ. Самиот договор меѓу НИС и ЈАНАФ вклучува клаузула за „виша сила“, што би можело автоматски да го раскине договорот во случај на санкции.
„Долгорочните санкции би можеле да предизвикаат дестабилизација на економијата, инфлација и одлив на странски инвестиции“, предупредува енергетскиот експерт Миодраг Капор.
Неговите проценки сугерираат дека Србија има резерви за околу два месеца, но по тој период би можеле да се појават сериозни нарушувања во снабдувањето. Ова е особено значајно бидејќи НИС контролира околу 80% од пазарот на горива, и учествува со околу 9% во буџетот на државата.
Србија меѓу Вашингтон и Москва
Србија досега успешно избегнуваше да воведе санкции кон Русија, што ја остава како единствена европска земја (покрај Белорусија) која не го сторила тоа. Меѓутоа, расте меѓународниот притисок.
Поранешниот американски амбасадор во Белград, Кристофер Хил отворено изјави дека руското присуство во НИС го финансира „бруталниот напад врз Украина“ и го загрозува регионалниот мир.
Од друга страна, претседателот Александар Вучиќ инсистира дека Србија нема да конфискува ничија сопственост. „Имаме пари и сакаме да платиме, само кажете кому“, рече тој, најавувајќи подготвеност за откуп на рускиот удел – но без јасен механизам за тоа.
Можни сценарија: откуп, национализација или стратешки партнер?
Најавите за национализација беа отфрлени уште во 2022 година. Меѓу опциите кои се на маса се откуп на руските акции од државата, пренос на сопственоста на трета земја или директен договор со Вашингтон или Москва.
Проценетата цена на откупот на рускиот удел надминува 1,5 милијарди евра – износ кој не е невозможен за Србија, според експертите, но носи сериозни политички импликации.
Моделот на Германија, каде државата ги откупи руските удели во компанијата Сефе, се споменува како можен пат за Србија.
Стабилност на краток рок, но што понатаму?
Во моментов, синџирот на снабдување на бензинските пумпи функционира без прекини, уверуваат од НИС. Но ситуацијата бара внимателно следење. Според енергетскиот аналитичар Александар Ковачевиќ, иако пазарот засега може да одговори на краткорочни потреси, потребни се вложувања и јасна стратегија од страна на државата.
„Секундарните санкции би можеле да го погодат НИС преку финансиски и логистички канали, со што би се ограничило делувањето на компанијата“, вели тој.
Додека Србија се обидува да изнајде решение, наредните 30 дена може да бидат решавачки за судбината на НИС – и за пошироката економска стабилност на земјата.
Извор: Danas.rs
